MINANGKABAU


Mar 12, '08 4:28 AM
untuk semuanya
PRAKATA

Penulis adalah almarhum ayahanda MY Dt.Mustafa dari Suku Kutianyir Barulak, yang telah wafat pada Tanggal 12 Agustus 2002 dalam usia 73 tahun. 

Pada segenap pembaca yang merasa Ilmu yang beliau tinggalkan ini berguna, silahkan dibaca dan direnungkan untuk bahan pendidikan Akhlaq putra/putri Minang dan mohon kiranya ayahanda dido'akan agar dilapangkan kuburnya dan dimudahkan jalannya.

Amin.
W.Dt.Tamborajo.

KATA PENGANTAR

Puji dan syukur senantiasa kita haturkan kehadirat Tuhan Yang Maha Kuasa atas segala rahmat dan karunia-Nya kepada kita semua.

Kemudian dari pada itu, atas izin-Nya jua, penulis telah selesai menyusun teks Pidato Adat Penjabaran Jalan Nan Ampek, setelah sebelumnya juga telah menyusun buku Pemakaian Adat Sepanjang Hayat dan buku bimbingan Tata Cara Penyelesaian Perkara Pidana dan Perdata Adat, yang sudah mulai beredar dalam lingkungan sendiri pasukuan Caniago/Kutianyir.

Dalam menggali isi kandungan keempat jalan menurut adat tersebut, benar-benar tidak mempunyai pedoman karena memang belum ada yang merumuskan masalah ini sepanjang yang kita ketahui. Makanya penulis meraba-raba dengan bermodalkan keyakinan batin dari hasil ijtihad pribadi mencoba mencari isi yang hasilnya diharapkan sekurangnya mendekati kebenaran.

Selanjutnya pidato ini dirasa sudah cukup dengan meteri yang berisi petunjuk dan nasehat yang sesuai dengan maksud dan tujuan dari jalan nan ampek tersebut. Walau bagaimanapun kekurangan dan kelemahan mungkin saja terjadi pada isi pidato ini, begitu pula kemungkinan terdapatnya perbedaan penafsiran. Dan jika memang demikian penulis mengharapkan kepada pembaca untuk secara bersama menetapkan mana yang lebih benar, dan untuk itu penulis pengucapkan terima kasih.



Wassalam penulis,




( MY. DT. MUSTAFA )

PENJABARAN JALAN NAN AMPEK, DALAM BENTUK PIDATO ADAT
Oleh : MY. DT. MUSTAFA
KERAPATAN ADAT NAGARI BARULAK, KECAMATAN SALIMPAUNG, KABUPATEN TANAH DATAR

“Assalamu’alaikum W.W.”


1.     Awa kalam mulo rundiangan salam ta’zim dari ambo
Pambaco jaweklah salam
Dibatin salam batarimo
2.     Salam tatunggang dihadapan Kapado handai jo sahabat
Jo tulisan ambo sampaikan
Jalan nan ampek dalam adat
3.     Maaf dimintak kanan banyak
Sambah diangkek kapangulu
Salam kapado handai tolan
Kok salah maaf dimintak
Jikok kilaf agieh lah tahu
Bulie nak samo dibatuakan
4.     Maaf sagalo niniak mamak
Nan baru adat dipakai
Kain nan usang dipakaikan
Sakali lai maaf dimintak
Ambo nan bukan cadiak pandai
Sakadar lupo maingekkan.
5.     Kato nan bana dimungkiri
Kok nan salah dipamanang
Salah dek adat jo agamo
Kito kambali ka Nagari
Tingkekkan baliak adat Minang
Tangguang jawab kito basamo


Ampun dimohon pado Allah, sambah simpueh pangirieng salam, disusun jari nan sapulueh, maafkan sagalo niniek mamak nan gadang basa batuah, nan bapucuek sabana bulek, urek taunjam kapitalo, tampuek adat tangkai pusako, tali undang labuan cupak, nan tinggi patuik dianjuang, nan gadang patuik diambah. Salam talimpah ka nan banyak, cadiek pandai dalam nagari, candokio didalam adat, alim ulama sulueh bendang, taruih kamanti nan piawai, hulu balang pagaran kokoh, kaum ibu si bundo kanduang, limpapeh rumah nan gadang, sumarak tiang nan panjang, sumangek tangah nagari, umbun puro pegangan kunci, kaundueng-undueng ka akhirat, kapayueng panji ka sarugo, lalu ka mamak dengan bapo, sarato adiek dengan kako. Ujuik kato kabuah rundieng, kiro sakadar kapaguno, hibo diwarih tak bajawek, rusueh amanat tak ka sampai, tasintak paham dalam batin, angan malinteh kanan baiek, takarang niat dihati, untuek mangakeh nan talamun, luki limbago urang tuo, karang buatan niniek muyang, nan balaku juo sampai kini, taruih ka maso nan kadatang, antah kok kiamat mambatasi.
Sirawik bari bahulu, diasah mako bamato, tasabuik maso dahulu, basuo didalam tambo. Ado pun niniek kito nan baduo Dt. Parpatieh Nan Sabatang duo jo Dt. Katumanggungan, nan manurunkan adat di Minangkabau ko, nan batampat bapalatakan, nan babakeh bakadiaman, nun di Balai Balerong Panjang di Pariangan Padang Panjang. Urang nan arif bijaksano, lauik aka talago budi, pikienyo manjangkau maso datang, pandangan jaueh ka muko, angan manjambo kahadapan.
Adat pulai bapangkat naiek, maninggakan rueh jo buku, manusie bapangkek turun, maninggakan adat jo pusako, gajah mati maninggakan balang, manusie mati maninggakan jaso. Lorong kapado baliau tu, matinyo lah batungkek budi, alah luruih tujuan insane, arwah kanan punyo, jasad manyatu jo asanyo, jaso baiek baliau tinggakan, iyolah adat dengan undang. Ado gurindam maso itu:
Dari Pariangan Padang Panjang
Kadusun tuo di Limo Kaum
Lalu kasungan bakayu tarok.
    Mulonyo undang kadikarang
    Makonyo adat kadisusun
    Panjago condong kamaimpok.

Warih dijawek dek nan mudo, turun tamurun sampai kini, indak lakang taga dek paneh, indak kalipue tagak dek hujan, sabari bapantang hilang, sanitiek bapantang lupo, kok hilang coreng di batu, luki limbago tingga juo. Ukue jangko bari balabe, cukuik jo cupak dengan gantang, mungkin jo patuik kaukuran, naraco adat ka pidoman, alue tagari nak baturuik, jalan tabantang nak batampueh, hiduik nak ado pamegangan, mati nak tantu kaditompang. Jikok dikana-kana bana, atau dihinok dimanuengkan, raso bahutang badan diri, tahadok niniek nan dahulu, nan lah maatok maatuekan, nan lah maukue manjangkokan.
Mako sabab demikian, dek kito nan datang kamudian, tingga dek kito manarimo, langkok ganok tak nan kurang, tibo diadat hutang maisi, limbago tingga manuang sajo, balabeh lah sudah manantukan, kok duduek lah jo cupak gantang, jikok tagak alah batungkek bari, bak maracak kudo pandai, tinggalah kito mamakaikan.
          Anak urang Padang Mangate
          Batanam asam balimbieng
          Dibao ka Sungai Patai.
                    Elok bajalan di nan pinteh
                    Rancak mangabueng di nan gantiang
                    Nak capek mukasuik sampai.

Ko nyato iyo baitu, indak guno dirantang panjang, bapulueh bana lilik tali, pambuhulan kaciek juo, jalan salangkah nan manyampai, kato sabuah nan mahukum, elok dipunta dipasingkek, dipakai sado kapaguno. Iko bana tujuan kato, buah rundieng isi papalan, adat nan jan dilupokan, elok diulang-ulang juo, pasa jalan dek batampueh, lanca kaji dek baulang, kok untueng ado gunonyo. Nyatolah samo dipahami, diranah Minangkabau, kok baradat sapanjang jalan, kok bacupak sapanjang batueng, tiok suatu ado adatnyo, dalam adat baradat pulo. Dalam wakatu iko kini nan tasirek kakito runuik, dijambo-jambo bak basiang, diganjue-ganjue suruik bak batanam, kito kaji adat lamo, caro bagaue dalam kampuang, atau ditangah masyarakat, nan dinamokan : JALAN NAN AMPEK.
JALAN NAN AMPEK dalam adat, kato ibarat jo kiasan, bidalan rundieng urang tuo, ujuik tasimpan dibatinnyo, nan tasirek tujuan kato, caro nan patuik dipakaikan, duduek didalam korong kampueng, tagak dikoto jo nagari. Adat nan tuo ka nan mudo, adat nan gadang ka nan ketek, adat nan tinggi ka nan randah, adat baipa bapabisan, adat sumando manyumando, atau mintuo jo minantu dan sabalieknyo, sarato adat basamo gadang.
Jalan Nan Ampek kito sabuik:
1.     Paratamo Jalan Mandaki
2.     Nan Kaduo Jalan Manurun
3.     Nan Katigo Jalan Malereng
4.     Nan Kaampek Jalan Mandata

JALAN MANDAKI
Adopun jalan mandaki, adat nan mudo kanan tuo, dari nan ketek ka nan gadang, dari nan randah ka nan tinggi, baiek ditingkek jo martabat, sabayo anak ka urang tuonyo, kamanakan tahadok mamak, adiek tahadok kakonyo, dan lain-lain sebagainyo. Pandangan lah nyato madok ka ateh, ingek dimato kalimpanan, bak manantang matohari, bak manapiek mato padang, tangan kok luko dibueknyo. Lah jaleh duduek di nan randah, tagak di janjang nan dibawah, pacaliekkan budi nan baiek, paliekkan sopan jo santun pakaikan taratik majilinyo. Kalau mangecek jo nan tuo, atau barundieng jo nan pandai, kato disusun nan bak sirieh, rundieng diatok nan bak pinang, bakato dibawah-bawah, manyauek dihilie-hilie, usah nan tuo dilintasi, jaan nak cadiek dari mamak, usah nak tuo dari kako, adatlah nyato manantukan nan tuo iyo dimuliekan. Turuik pangaja jo pitunjuek, atau bimbiengan jo papalan, satitiek jadikan lauik, sakapa jadikan gunueng, jauehkan larang jo pantangan.
Patuhi adat dengan undang, sarato taat baagamo, lah nyato adat basandi syarak, sabab baa dek baitu, sudah adat kabalerong, sudah dunie ka akhirat. Jalan nan pasa ka ditampueh, alue nan luruih katuruik, kato nan bana ka dipacik. Kok tumbueh karajo kadikakok atau parentah kadijalankan, patuhi pimpinan jo aturan, tibo di undang dikorasi baitu adat manantukan. Tahu di tampek tagak, ingek di tampek duduek, suko hati sarato sunggueh manjalankannyo, manantang karajo nak salasai, nan bak sajarah urang tuo, adopun sifat anak Adam, maso hiduik diateh dunie, ditanai tanah nan sabingkah, disungkuik awan nan sakaki, hiduik iyo bausaho, indak manimbang barek ringan, indak maukue jaueh hampie. Kok ado nan sulik manjalankan, mintak patunjuak ka nan tahu, tando alemu balun cukuik, malu batanyo sasek dijalan, sagan baguru palito padam. Jaan basianggak bak kalai, basiangguek bak ka tidak, angguek anggak geleng namueh, dalam duo tangah tigo, bak mangganggam-ganggam baro, taraso angek dilapehkan, pantangkan paham nan bak kian, tacalo diri karanonyo, cilako badan kasudahannyo.
Kok tibo dianak mudo, umue balun pandapek kurang, alemu balun sajari, duduek didalam korong kampueng, jaweklan warih cukuik-cukuik, ganggam amanah langkok-langkok, sabari jaan ditinggakan, sanitiek usah dilupokan, sabab baa dek baitu, kalau warih indak dijawek, atau amanah indah dipacik, lah padam sulueh di nan kalam, awak tak ado pamegangan, tak tantu di parik nan malintang, tak tahu di aue nan balirik, tak jaleh di bateh jo supadan, binaso adat jo pusako, sumbieng limbago dibueknyo. Kok tibo malang sakijok, musueh iyo indak kadicari, sangketo iyo indak kadihadang, tapi dek didunieko, buruek baiek indak bacarai, dalam mujue malang kok datang, tibo di tanah nan sabingkah, indak dapek mailak lai, baa katinggang badan diri, lah nyato ijuek tak basaga, lah jaleh lurah tak babatu, urang ka lalu lalang sajo, gayueng jo apo kadisambuik kato jo apo kadijawab, dakwah jo a dibatakan. Ruseuhkan diri nan bak kian, paciklah warih arek-arek, ganggam amanah tagueh-tagueh, sabab baa dek baitu, nan mudo ko pambimbieng dunie, panjago adat jo pusako, jo apo adat kadijago, jo a pusako kaditolong, kalau alemu indak ado. Pagunokan kutiko baiek, maso mudo jaan dibuang, asah lidah pampelah kaniang, tuntuik alemu banyak-banyak, kuek batanyo ka nan tahu, sunggueh baguru ka nan pandai, tinggi cinto randahkan hati. Maso mudo anggan baguru, lah tuo apo kajadinyo, kok datang tanyo bakeh awak, ibarat gayueng tak tasambuik, tibo dikato tak tajawab, awak nan rintang basiantah indak nan tantu ciek juo, bara kamalu badan diri, aib jo apo kadilampok, muko kama disuruekkan.
Itu nan patuik dipikiri, dari mudo awak ka tuo, tibonyo tak rago dek baimbau, tuo kadatang sandirinyo. Jagolah diri baiek-baiek, sadiokan payueng sabalun hujan, sasa dahulu pandapatan, sasa kamudian tak paguno.
Hakekat jalan mandaki, manuruik adat nan kito pakai, balandasan ka budi baiek, sifatnyo menghormati, takato didalam adat: NAN TUO DIMULIEKAN.
Nyatolah samo dipahami, didalam adat Minangkabau, masalah budi iyo tagantueng tinggi, talatak kokoh, manjadi nilai buruek jo baiek. Nan kuriek iyolah kundi, nan merah iyolah sago, na baiek iyolah budi dan indah iyolah baso.
Kok awak lai babudi, kasieh tak rago dek bamintak, urang kasayang kasadonyo, baso baso elok tampan katuju, muluik manih kucindam murah, budi baiek tali pikatan, bak lamak ditimpo manih, labieh bak santan jo tangguli, elok ditimpo baiek, labieh bak ameh diringgiti.
Kok indak karano paku, dimalah pandan kamanjulai
Kok indah karano laku, dimalah badan kamarasai.
Dek ribuik rabahlah padi, dicupak Dt.Tumnaggueng
Kok hiduik indak babudi, duduek tagak kamari tanggueng.
Budi didalam adat Minangkabau, tingginyo tak dapek dijangkau, haragonyo tak dapek dinilai, antah kok satimbang jo nagari, budi baiek parangai elok, katampek sayang bagantuengan, kabakeh kasieh bagagaian, dunie lapang alamnyo laweh, kawan banyak dunsanak rami, kok ketek lai disayangi, tuo lai kadimuliekan. Indak babudi, dunie kamari sampik, urang manjaueh kasadonyo, badan surang apo katinggang. Nak jaan tasuo nan baitu, ingek-ingek sabalun kanai, baimat sabalun abih, baragak sabalun talampau, jago di budi katajua, pantangkan dipaham katagadai.
          Rumpun aue diujueng kubu, Ureknyo sarang sipasan,
          Linggundi ditangah padang, sariek indak babungo lai.
                    Mambuhue kalau mambuku, mauleh kalau bakasan,
                    Budi kok dapek dek urang, cadiek indak paguno lai.
          Badarai carano kendi, badangkang carano kaco,
          Pandan nan samo rang laduengkan.
                    Bacarai karano budi, baganggang karano baso,
                    Itu nan samo rang pantangkan.
Itulah hakikat jalan mandaki, sifatnyo mamuliekan, landasan kabudi baiek.

JALAN MANURUN

Nan kaduo jalan manurun, dari nan tuo ka nan mudo, dari nan gadang ka nan ketek, dari nan tinggi ka nan randah, baiek ditingkek jo martabat, atau di mulie tinggi pangkek. Kok duduek dianjuang nan tinggi, tagak lah ditanggo nan diateh, bapandangan madok ka bawah, bagantuang ka aka budi, balandasan ka kasieh sayang, karajo nan wajik dilakukan iyo mambimbieng ka nan baiek, mamapah ka nan elok, kok iyo nan ketek lai disayangi.
Pakaikan adat na tarantang, agie patunjuek jo papalan, sarat usiat jo amanah, ajakan adat jo agamo nak salamat dunie akhirat. Barikan contoh jo tuladan, sakatokan layie jo batin, tidak hanyo bausiat sajo, sasuaikan kato jo buatan, maelo parang jo barani, maelo karajo jo usaho. Kok bakato sapatah bana, bajalan salangkah luruih, luruih manantang bari adat atau diundang nan balaku. Jadikan diri bak naraco, ka suri tuladan kain, kacupak tuladan batueng, ka jadi contoh ka nan baiek. Nyatokan bari jo balabeh, nak jaleh salah jo bana, nak tantu buruek jo baiek, nak tahu labo jo rugi, nak babeso sunat jo paradu, nak basisieh surueh jo tagah, nak basibakhala jo haram. Nan bana nak tantu ka dipacik, nan elok nak tantu kadipakai, kadiganggam dipagang tagueh, kok siang ka patungkek, malam manjadi kalang hulu. Kok nan buruek nak tantu kadibuang, nak dibuang ka tanah lakang, dianyuik ka ayie ilie, nak jan takakok di nan bukan, jaan takaca di nan tidak.
Turunkan warih cukuik-cukuik, sampaikan amanah langkok-langkok, sabari jaan ditinggakan, sanitiek usah dilupokan, hibokan diwari tak bajawek, rusuehkan amanah tak ka sampai.
Kok alah tapakai nan bak itu, nan tuo alah diam dituonyo, nan gadang alah duduek di gadangnyo, nan tinggi alah tagak ditingginyo, alah manuruik bari adat, amanat nan samo kito pacik, pitarueh nan samo kito pagang, sajak dahulu kito danga, jikok cadiek paliharokan kaum, kok kayo tenggangi kampueng, nan barani mamaga kato, namonyo untuek alah diambiek, karajo lah dikakok, bake alah bauni, lah lapeh diri dek tuntutan, dek awak indak katinggalan, lah banamo manuruik adat nan ketek alah disayangi.
Caro mambimbieng ka nan mudo, pakaikan sifat kasayangan, dielo jo aka budi, dipikek jo muluik manih, taranak dielo jo talinyo, manusie dirangkue jo caronyo. Jikok caro nan lah kanai, paham sajati nan lah dapek, kahandak batin nan lah tibo, indak kasarik mandayuengkan, tak ado bukik nan tinggi, tak ado lurah nan dalam, apo dicinto namueh dapek, apo diagak namueh sampai, bana bak andai kato bida, nak ulam pucuek manjulai, nak ayie pincuran tabik, sagalo murah kasadonyo, bak mangayueh biduek ilie, manatieng asok ka langik.
Kok lai elok niat dihati, karajo baiek babalasan, Tuhan tak lupo tantang itu, walau sagadang bijo bayam, bago mamiang rambuik sahalai, amal salieh kagantinyo, lah hancue tulang dalam tanah, jasad basatu jo asanyo, pahalo tatap ditarimo, baitu syarak mangatokan.
Sananglah hati jo pikiran, tinggi awak lai dianjueng, gadang lai diambah, kok tuo lai dimuliekan, sabab nan ketek lai disayangi. Kok tibo maso bacarai, ajal tak dapek ditantukan, jaso awak kadikana urang juo, salasai dunie ditinggakan samalat awak ka akhirat.
Nan maibo jo marusueh, kok indak tapakai nan bak itu, tuo sajo nan lai, idak bausiat baamanah, gadang sajo nan ado, ditinggakan patunjuek jo papalan, tinggi sajo nan lai, indak mamimpin jo mambimbieng, alamat kasansai badan diri, taluek hancue rantaulah kusuik, tampek malompek karam pulo, usah diupek disasali, awak kok tidak dimuliekan, sabab dek ado bakarano, nan ketek indak basayangi, manuruik luki bari adat.
Sakali jaan dipakai sifat kabancian, samantang awak tagak diateh, pandangan manukiek ka nan randah, walau sifatnyo kato manurun, dipacaliekkan bana tuah jo kuaso, barundiang indak basintao, marantak mandabiek dado, bakato tajam bak sambilu, urang kaluko tak dipikie, salah bana tak ditimbang, apo nan datang dari awak, itu nan bana kasadonyo. Aka singkek timbangan kurang, pandangan sahinggo layie sajo, apo takana takatokan, apo takacak tabaekan urang kakanai tak paduli. Bapikie kapalang aka, tak ingek diruncieng ka mancucuek atau di patieng ka manganai, tak dikana nan dibawah kok maimpok, tiri kok datang dari lantai, galodo kok tibo dari ilie.
Itulah sifat kabancian, sampik dunie dibueknyo, hato buto pangana hilang, apo dicari tak kadapek, apo diagak tak kasampai, sagalo sulik kasadonyo. Nak jaan basuo na baitu, pakailah sifat kasayangan, hakikat jalan manurun manuruik adat nan kito pakai. NAN KETEK DISAYANGI.

JALAN MALERENG.
Nan katigo jalan malereng, lah nyato bukan di nan data, hari hujan jalan kok licin, ingek-ingek badan kok jatueh, eloklah cari pagantuengan, baitu kiasan kato bida, banyak bahayo kadihadang, kalau tak pandai mamakaikan.
Mukasuiknyo adat sumandan-manyumandan, adat sumando manyumando, antaro ipa jo pabisan, atau mintuo jo minantu. Pamainkan ereng jo gendeng, patimbangkan baso jo basi, raso pariso kaukuran, sopan santun ka jadi bungo. Jikok barundieng bayang tak sampai, bakato pantang talampau, andai lalu jo kiasan, lamah lambuik mambaokan. Kok biang indak manabuek, kok gantieng indak mamutuih, malabihi indak tarancak-rancak, mangurangi indak tasio-sio, jaan talenggang dek mamapah, dijago panueh kok maluak, dingek ratak kok malampau, bak maneteng minyak panueh, salah tatieng kok malimpah, bak mamagang suto lapuek, salah renjeng kok mamutuih, salah kiak kok mancabiek. Ingek dicondong kamanimpo, jago diruncieng kamancucuek, atau dipatieng kamanganai. Bajalan salangkah madok suruik, bakato sapatah dipikiri, batin maajuek lauik dalam, paham manjambo aka budi. Bakuliek saabi aka, badayo saabi tulang, dicari bana titian samuik taluang dima tampek lalu, jaan tasinggueng dek kanaiek, jaan tadigueh dek katurun, rundieng habih pahamnyo tibo, kato sudah banalah dapek, niat sampai badan salamat. Mudah kato dikatokan, sulik kato jo timbangan, baitu adat mangatokan, jikok diukue kabalabeh, lingkungan undang nan bapakai, lukisan adat nan bajawek. Kok lai tapakai nan bak kian, indak ka ratak dek manyimpai, indak kapacah dek mangabueng, kampueng aman koto salasai, hati sunyi pikiran tanang, nikmat samo dirasokan, kasieh bajalin timba baliek, buhue bak raso tak kaungkai, malah batambah tagok juo, untueng panjang razaki murah, padi masak padi maupie, taranak bakambang biak, anak buah santoso sajo.
Nan maibo jo marusueh, kok indak tapakai nan bak itu, bakato balalu-lalang sajo, barundieng tabao dek angok, ulah dek harok di kabulie atau dek cameh dek ka tidak, indak dikana awa akhie, aka singkek timbangan kurang, pandangan sahinggo layie sajo, lah nyato naraco ditinggakan, alamat kahancue rumah tango, binaso korong jo kampueng, padang hilalang nan tabaka sicerek turuik anguih sajo, nan tak salah sato manangguengkan, dek ulah laku parangai. Kok tasuo nan bak itu, nan jinak kamanjadi lia, nan lia lah jaleh tabang jaueh, kaik sakah gantieng lah putuih, bakucak pati ambalau, tabukak buhue nan sati, tagajai jalinan cinto, maratok kasieh dek bacarai, ulah tak pandai mambaokan. Sio-sio hutang tumbueh, takalok kamaliengan, apo sabab demikian, dek maninggakan bari jo balabeh, duduek tidak jo cupak gantang, hilang naraco kaukuran, dima ka dapek bapidoman. Ibarat kapa dilautan, haluan tak tantu kadituruik, arah tak jaleh kaditampueh, kok tibo angin nan kancang, mangamuek badai jo galombang, apo katinggang juru mudi, andam karam kasadonyo, salah diawak talataknyo. Jikok pidoman lai ado, naraco tagueh diganggaman, kok balayie kabalo angin, batahun kabalo musim, tahu diuntuek ciek-ciek, diam dibake surang-surang.
Jalan malereng manuruik adat, gadang tuah gadang cilako, tagantueng kakito juo, antaro mintuo jo minantu, mamak rumah jo sumando tamasuek ipa jo pabisan, makaonyo adat lah mantukan apo nan patuik dipakaikan, nak rukun dirumah tango, nak aman dikorong kampueng.

1.     Kalau awak sebagai mintuo.
Diamlah dituo kabanaran, tampek batanyo babarito, pambimbieng anak jo minantu. Caliek anak pandang minantu, anak surang jadi baduo, samo disayang kaduonyo, samo dipimpin kasadonyo. Satahun babaso-baso, duo yahun baiyo-iyo, masuek katigo baalai kito. Kok lai elok ratak tangannyo, singkek dapeknyo mauleh, senteng dapeknyo mambidai, jaan dipacaliekkan bana aro dikabulie, elok nan jaan salah puji, buruek nan jaan salah cacek, pabanyak syukur ka nan Satu, sarato do’a pangiriengnyo. Kok tajadi sabaliek pado itu, ikhtiar nan hanyomanjalani untueng juo nan manyudahi, lai ditimbo lubuak padang, luluek juo nan tatimbo, lai dicubo nan bak urang, buruek juo nan tasuo.
Singkek tak dapek nyo mauleh, kurang tak dapek nyo manukuek, jaan diupek disasali, usah dicacek dihinokan, tanamkan santun dalam bathin, pabanyak do’a pado Allah, agie bimbiengan jo patunjuek, pimpin usaho ka nan baiek. Kok tumbueh salisieh antaronyo, buruek baiek indak bacarai, maklumlah sanduek jo pariuek dima indak kabadigueh, jaan awak bapihak-pihak, nan bana dianak awak nan salah dianak urang, tagak ditangah bak naraco, adie manimbang samo barek, pandai maukue samo panjang, jaan awak mancarai kasieh, usah kito mamutuih untueng, tacalo dek adat jo agamo.
2.     Kalau awak sebagai minantu atau urang sumando.
Janjang nan tinggi lah ditingkek, bandue nan laweh lah ditapiek, duduek diateh kampueng urang, pakaikan adat taratiknyo, pandai-pandai mambaokan, tahu di hak jo kawajiban, tahu dihinggo dengan bate. Babudi basopan santun, nan tuo dimuliekan, dahulu hiduik jo mande bapak, kini sarumah jo mintuo sarato famili bini awak, maso baralieh musim batuka, samo disayang kasadonyo, tampek batanyo babarito, mamintak patunjuek jo bimbiengan, baa kamande bapak awak, baitu pulo tahadok kamintuo, sabab baa dek baitu, antaro mande bapak jo mintuo, santano batuka tak batimbang, balain tak babeso. Kok mangecek jo muluik manih, bakato halui mardeso, kato mulie dinan banyak, rundieng bana kasadonyo, bak suri tanunan kain, buninyo baiek didangan, ruponyo elok dipandangi, sajuek sagalobatang tubueh, sampai ka batin marasoi. Jalinkan kasieh kasadonyo, bukan jo bini awak sajo, katahui dianak urang, anakko baibu bapo, cukuik bamamak bafamili, didalam kaum dikampuengnyo, sabab nan rancak elok basamo, bukan elok dek awak sajo. Tumbueh nan tidak kadicari, hiduik didunie bausaho, razaki iyo dari Tuhan, ikhtiar paralu manjalani, kok kasawah namueh baluluek, kaladang namueh bamiang, lai jalan di nan baiek, asa lai anggok-angok ikan, asa lai jio-jio patuang, nan tidak dicari juo. Jadilah sumando Niniek Mamak, iyo bak andai kato bida, bukan kajunjueng lado sajo, kajunjueng sirieh kajunjueng sasak, bukan kaurang sumando sajo, kaniniek kaganti mamak, kajadi camin nan taruih, kajadi sulueh nan tarang, kajadi ayie nan janieh sayak nan landai, kok tumbueh silang salisieh, kusuik awak manyalasai, karueh awak mampajanieh, kok tumbueh sakik jo damam kajadi ubek jo jampi, kajadi sitawa jo sidingin, kok alah basuo nan bak itu, alah suruhan adat nan bapakai, disyarak mangato pulo, adat kokoh syarak badiri, rukun damai dirumah tango, korong kampueng aman santoso. Sakali-kalai jaan nak marajo-rajo kampueng urang, cupak awak jaan dibao, gantang urang jaan dipelok, jaan mangusuik alam nan salasai, mampakarueh ayie nan janieh, mamacah riak di nan tanang, tacalo dek adat jo agamo. Banyak macamnyo urang sumando, ado sumando kacang miang, ado sumando kutu dapue, ado sumando lapiek buruek, ado sumando bapak paja, hikmahnyo buruek kasadonyo, buruek nan patuik kito buang nan elok sajo kito pakai iyolah sumando niniek mamak.

Untuek parbandingan baiek nan kadipakai, buruek nan kadibuang, urang tuo kito mambagi tingkek parangai urang smunado diate anam parkaro:
1)     Urang Sumando Bapak Paja atau Sumando Ayam Jantan
Urang sumando sarupo iko pandainyo baranak sajo, samo jo ayam jantan gadang/bapak ayam, cadiek buruek, panipu panepok, mangicue induak ayam jo caro mancotok-cotok sampalah tabu, pasie atau batu ketek-ketek nak mandakek juo induek ka awak. Itulah parangainyo sumnado bapak paja, indak batanggueng jawab tahado anak bininyo.
2)     Urang Sumando Langau Hijau
Gagah lai tampan tabao, tapi fiil paranyai indak elok, suko kawin carai, bak cando langau hijau, suko hinggok dimano sajo, labieh-labieh ditampek nan kumueh dan busuek-busuek dengan maninggakan bangan.
3)     Urang Sumando Kacang Miang
Urang sumando kacang miang, punyo parangai nan suko mamacah balahkan kaum famili bininyo. Samo jo kacang miang nan mabuek urang gata-gata.
4)     Urang Sumando Lapiak Buruek
Urang sumndao sarupo iko, indak masuek hetongan ditangah-tangah kaum bininyo. Ibarat lapiek buruek, hanyo tapakai kalau bana-bana diparalukan, kalau indak alang-kapalang paralu, lapiek buruek ko indak dipagunokan.
5)     Urang Sumnado Kutu Dapue
Urang sumando macam iko wakatunyo banyak di rumah sajo dari pado dilua. Suko bana mangarajokan pakarajaan parampuan, sarupo mamasak, mancuci pirieng, mangapieng kayu, manumbuek lado dan lain-lain.
6)     Urang Sumando Niniek Mamak
Urang sumnado niniek mamak adolah cirri sumando nan diharokkan dek kaum keluarga bininyo. Urang sumando niniek mamak tahu dibayang kato sampai, basonyo baiek budinyo halui, suko mambantu kaum keluarga bininyo baiek moril maupun materiil. Baitu juo dikampuengnyo inyo capek tanggap manyalasaikan satiok hal nan tumbueh dalam kaumnyo. Inyo salalu mancaliek mangawasi korong kampuengnyo, mamaliharo kaum famili dan mambimbieng anak kamanakannyo, sasuai jo mukasuik bida adat: Taluek paku kacang balimbieng. Dirumah gadqang bininyo dihormati dan disayangi, indak samato disangko minantu jo sumando sajo, tapi labieh dari itu, kaganti niniek kaganti mamak, ka pai tampek batanyo, ka pulang tampek babarito. Kok tajadi sakik jo damam ka jadi ubek jo jampi, kajadi sitawa jo sidingin, kok tajadi silang sangketo, kusuik inyo manyalasai, karueh into mampajanieh. Itulah sifat sumando nan patuik ditiru taladani.

3.     Kalau awak sebagai minantu parampuan
Gadih bapusako manuruik adat, bungo pingitan dalam kampueng limpapeh rumah na gadang, sumarak tiang nan panjang, kini alah dipasuntiang urang, lah jadi minantu urang pulo. Duduek diluhak nan tigo tagak diranah alam Minangkabau, jikok hiduik dilingkuang adat, jiko mati dilingka tanah, tiok suatu ado adatnyo. Adat minantu jo mintuo, adat sumando manyumando, adat sumandan manyumandan, atau baipa bapabisan. Baso basi ereng jo gendeng, sopan santun tak bulie tingga, muluik manih kucindam murah, itu taratik majilinyo, bungo rampai adat nan kewi, amal baiek syarak nan lazim, pakaian kito di Nagari. Samantang awak alah balaki, ibu bapo jaan lupokan, nasihatnyo diturik juo, jalinkan kasieh kasadonyo bukan jo laki awak sajo, sabab nan elokko elok basamo bukan elok dek awak sajo. Kok lai tibo diuntueng mujue, umue panjang razaki murah, mungkin dek jodoh nan sasuai, kini lah manukuak lah manambah, kok parak lah babidang-bidang kok sawah lah batumpak-tumpak, di lading cangkeh babuah, disawah padi mangunieng, taranak lah bakambang biak pulo, pabanyak syukur pado Allah, kuek sambahyang jo mangaji, bayiekan zakat sacukuiknyo, sarato bainfak basidakah, tambahan dari pado itu, rukun islam nan kalimo jaan dilupokan. Tapi sabaliek pado itu kok tibo diuntuang malang,  lai ditimbo lubuak padang, luluek juo nan tatimbo, lai dicubo nan bak urang tapi nan buruek juo nan tasuo, nan dicari tak kunjuang datang, nan dicari tak kunjuang dapek, nan diagak tak kunjuang tibo, latieh badan dek batenggang, payah aka dek bapikie. Kok tibo nan macam iko pabanyak do’a ka nan Satu, usah diupek disasali, jaan laki awak dipasalah, hiduik nan jaan putuih aso, cari usaho ka nan lain, banyak jalan nan tabantang pintu razaki dari Tuhan. Salanjuiknyo diasak tagak salangkah, dituka padok ka nan lain, sunggueh diasak sana juo, walau dituka tak babeso, kok laki-laki bana nan kito bincang, kaitannyo ka parampuan juo.
Kironyo lah samo dipahami, laki-laki d minagko, ciek badan duo badan, bahu mandukuang tangan mambimbieng, nan dimukasuik mamang adat taluek paku kacang balimbieng dan sataruihnyo. Mamang adatko karang buatan niniek muyang, buah pikie urang tuo kito dahulunyo, untuak pangaja jo pitunjuek caro nan patuik dipakaikan, baa manimbang nak samo barek, antaro anak jo kamanakan, antaro kampueng kampuang awak jo kampuang bini. Kok lai tapakai nan bak kian, hubungan baiek timba baliek, bak buhue samakin tagueh, raso tak mungkin kkaungkai lai. Tapi baa mangatokan, antah iyo antah tido caliek mato iyo indak, kabanyo ado juo sabagian laki-laki nan maninggakan bari adat, anak sajo nan dipangku kamanakan indak dibimbieng, korong kampueng dilengahkan. Apo sabab karanonyo, mungkin dek alemu indak ado, bapikie tak manyampai, atau dek sayang balabihan, cinto tatuntuang kasadonyo, apo kahandak bini awak, patuah manuruik maiyokan, bak taranak dikalawani hiduang diatua indak baa, asa carai jaan disabuik, indak dipikie harago diri, dijajah bini jadi juo. Parangai samacam iko nan biaso dikampuangnyo inyo maleh bajarieh bausaho, tapi di kek nan kabulie, umpamo manjua jo manggadai, kaki capek dilangkahkan, tangan ringan dijambokan.
OOOIII: Manonyo parampuan Minang, nan asanyo dari gadi bapusako, si bundo kanduang didalam adat, nan disanjuang dimuliekan, kok basuo laki-laki sarupo iko, walau tibo dilaki awak bana atau dunsanak adiek jo kako, tolonglah bao ka nan bana, luruih manantang bari adat. Surueh inyo mancaliek korong kampuengnyo, mambimbiang dunsanak jo kamanakannyo. Jadikan diri pahubueng kasieh, bak lungkang panyambuang rantai, ibarat buhue pauleh tali, tagak ditangah bak naraco. Kok dibaonyo hasie jua jo gadai harato pusakonyo karumah awak, jaan namueh manarimo, katokan hasie pusako untuak kamanakan, hasie pancarian iyo untuak anak, tambahan dari pado itu, baiek buruak babalasan, nan biaso manarimo nan bukan hak kito, akibatnyo labieh bak kahilangan. Kok lai tapakai nan bak itu, hubungan baiek timba baliek samakin tagueh, kok tibo malang sakojok, ajal datang janjian tibo, suami awak bapulang ka Rahmatullah, nan anak lai babako juo.
Iko banalah ujuik kato tujuan rundieng nan diharok dek adat ka Bundo Kanduang, guru partamo anak-anak, sebagai Bundo dalam kampuang, manolong maluruihkan adat nan manyimpang, dek tajadinyo pageseran nilai kato urang kini. Dikek adat nan kadipakai, indak labieh indak kurang, mampamainkan ereng jo gendeng mampatimbangkan baso jo basi nan alah cukuik disampaikan diateh, didalam adat jalan malereng, tingga dek kito mamakaikan.
Jikok dihinok dimanuengkan, dietong ciek, ciek, diakui atau tidak, iyolah tajadi babarapo panyimpangan dari adat, adat lamo pusako usang, diantaronyo nan kito-kiro Bundo Kanduang dapek malakukan paranannyo, mamelok nan barubah dan mambatuekan nan salah.
Khusus nan manyangkuik jo parampuan sarato anak gadihnyo.
Caro bapakaian:
1)    Sasuai jo agamo nan kito anut dan adat nan kito pakai seharusnyo bana parampuan urang Minang mamakai busana Muslimat.
2)    Pakaian saat pai kaduri atau takziah, jaanlah pakai sarawa juo, pakailah kodek jo baju kabaya atau baju kuruang, tutuik kapalao sabaieknyo pakai jilbab. Pakaian untuak anak gadih, kodek, baju kuruang jo tutuik kapalo jilbab.
3)    Baiek parampuan dewasamaupun anak gadih, sakali jaan bapakaian tasingkok lutuik dilua rumah, labieh-labieh ka tampek rami.

Istilah panggilan:
Caro panggilan atau sebutan sasamo anak gadih, mamakai istilah “WAANG”. Kito ketahui kato waang kan punyo laki-laki. Tolong dibatuekan.

Manyangkuik raso pariso:
Manonton TV, didalam rumah tango tolong pilieh dan pilah, mano nan patuik ditonton basamo minantu jo mintuo, ipa jo pabisan, jaan sampai habi raso pariso sahinggo tajadi habi gali dek galitiek, habi biso dek biaso.

Pembaca yang budiman.
Diateh tadi disabuik si Bundo Kanduang nan asanyo dari gadih ba Pusako. Baa pulo curitonyo ?
Lah samo kito pahami parampuan di Minangkabau kadudukannyo ditinggikan martabatnyo dimuliekan, taruha hino jo mulie suatu kaum, disanan tuah batonggoknyo. Mako untuak manantukan buruek jo baiek, buruek nan kadibuang jaueh, baiek nan kadipakai, urang tuo kito mambagi tingkek parangai anak gadih diate ampek parakaro dan parampuan dewasa diate tigo parakaro.

A.    Anak Gadih Nan Ampek Parakaro:
a.      Gadih Langau Hijau
Mangeong hilie jo mudiek, malangua kiri jo kanan, hilie tak tantu nan dijapuik mudiak tak tantu nan dihanta. Hilie mudiek mamacah parang, asuang asah sapanuah kampuang, adu domba sapanjang hari. Hati busuek pikiran arieng, pangana ka nan busuak-busuak sajo, kok tampak bangkai tagulieng dibari bangan nak baulek, kok ado aib dalam kampuang, urang basamo nak manutuik, inyo surang nak mambukak. Tak tahu di adat jo agamo, tinggi lonjak gadang galapue, bakato indak basintao, lidah tajam bak sambilu, muluik kasa bak ampaleh, urang kaluko tak dikana. Ikolah gadih nan cilako, kabajian urang dalam kampuang.
b.     Gadih Ayam Putieh
Kok lah tasingkok pintu kandang, tabang taruih ka ateh paga, sayok bakopak-kopakkan, kok kukuek badarai-daraian, indak dikana alang kok manyemba, indak diingek musang kok manangkok, angan nak dimato urang sajo, kok ado alek jo jamu tak paralu saru jo undangan nan awak kadatang juo, bapitih ciek alah kayo, bakain sahalai alah rindie, dibali sajo apo nan dapek, dikulek sadang bajalan, awak disangko tinggi juo, tak pandai maukue diri, digalakkan urang dibalakang, mancibie urang di nan kalam. Ikolah gadih tak bamalu, timbuna cimooh dalam kampuang.
c.      Gadih Layang-Layang
Sajak sajangka dari tanah, tabang mambubuang kaudaro, badan balenggok-lenggokkan, kok ikua babalun-balunan, lonjak bak labu dibanam, geleang bak sipatuang ayuik, angan nak mancapai awan biru, tak tahu diharago diri, tenggi karano dek kulindan, kok ribuik nan kancang, dipusieng dek angin jo limbubu, putuih tali digumpalan, hilang sia kamancari, anyuik sia mamintasi, kok alamat dek nan punyo, lape ditangan tak diharok, elok dicari kagantinyo, sabab lah tahu parangainyo. Ikolah gadih tinggi hati, suko mangapik daun kunik baa nak labieh dari urang, angan-angan panjang, sayok enteng tabang nak tinggi, dima kamungkin nan bak itu.
d.     Gadih Bapusako
Ikolah gadih urang Minang, gadih bapusako dalam adat, bungo pingitan dalam kampuang, sumarak tiang nan panjang, sumangek tangah nagari. Tagaknyo dianjuang tinggi, duduaknyo dibiliek dalam, bamaso turun ka jalan, bakutiko pai ka balai. Jikok pai suruhan mandeh, jikok pulang imbauan bapak. Kok hilie ado nan dijapuik, kalau mudiek ado nan dianta. Tahu diadat jo agamo kuek sambayang jo mangaji, patuah kapado ibu bapo. Sajak ketek masak pangaja, lah gadang taraja-raja sampai tuo barubah tido. Muluik manih kucindan murah, baso baiek tampan katuju, urang elok salendang dunie, urang baiek suko dicoliek, urang kayo suko baragieh, sakato urang maelokkan. Ikolah gadih bapusako, nan patuik ditiru ditaladani, nan kajadi Bundo Kanduang kamudiannyo.
B.     Parampuan dibagi tigo:
a.      Si-Marewan
Asanyo dari gadih langau hijau, tabang mangeong hilie jo mudiek mancari bangkai nan lah busuek, tabang kamari tabang, kok hinggo kamari hinggok, kok lah kapai bangan ditinggakan. Hati busuak I’tikad salah, suko mancaci maki urang. Kok nan diawak sagalo rancak nan diurang buruak balako, urang kaelok inyo tak suko, pambingik jo iri hati, asuang pitana adu jo domba, itu parangainyo tiok hari. Gadang dompak gadang galasau, bakat indak batimbangan, mangecek mandabiek dado, lagak bak cando kaiyo, tak mamakai raso jo pariso, sopan santun jaueh sakali, urang lai banci inyo tak tahu, manyumpah urang sa nagari.
b.     Si-Mambang Tali Awan
Ikolah parampuan tinggi hati, congkak jo sombong parangai-nyo, paanjuang pamuji diri. Tak tantu di adat jo agamo, namueh sacapue kaayie sacapue kaapi, namueh mamakan nan halal namueh mamakan nan haram, tak babeso buruek jo baiek, data sajo kasadonyo, bak sawah tak bapamatang, bak padang tak babateh. Ibarat si buruang pipik, agak manguniang bulu sahalai, badan disangko tiang ngalau, lagak tampan cando urang kayo, bapiti gantuang-gantuangan, babareh cupak-cupakan, nan awak raso diateh juo. Kok dapek lawan bagunjiang, tasabuik juo laki awak nan sagalo labieh dari urang, puji sanjuang dilayie sajo nan laki bakicuah juo, paham bak gatah cicie, sifat bak kayu lungga pangabek, lasuah dibao ka nan serong, jo kijok sajo alah jadi, indak kanyang dek rumpuik basabik, balaki umpamo tidak, ikolah batin kutuak Allah, isi narako tujuah lampih.
c.      Si-Parampuan
Asanyo gadih bapusako, bungo satangkai dalam kampuang, limpapeh rumah nan gadang, sumarak tiang nan panjang, acing-acang tangah nagari, saniat urang mampasuntiang. Tahu di adat jo agamo kuek sambayang jo mangaji, patuah kapado urang tuo. Saangkek ketek dibaduang kain, lah gadang dibaduang aka, wakatu ketek masak pangaja lah gadang barubak tidak. Tampan baiek parangai elok, bak lamak ditimpo manih labieh bak santan jo tangguli, elok ditimpo baiek labieh bak ameh diringgiti.
Dudueknyo dianjuang tinggi, duduek manyulam manirawang, indak ado maso nan tabuang, jikok duduek marawik ranjau, kok tagak maninjau jarak, tahu direng dengan gendeng, sopan taratik majilinyo, muluik mani tali pikatan, baso baiek pautan kasieh, mamuji urang kasadonyo. Bapak kayo mande barameh mamak urang batuah pulo, nan hatinyo randah juo, bak cando alemu padi makin barisi makin runduak, indak tapangaruah dek harato bando, indak barubah dek puji sanjuang, tando urang baiman tagueh. Suaronyo majo-majoan, saponyo manyasak dado, tasunggiang galak manihnyo, bakucak iman dibueknyo, tapi baalah mangatokan.
Itulah parampuan urang Minang, Bundo Kanduang didalam nan tasabuik dalam mamangnyo: Umbun puro pegangan kunci, kaundueng-undueng kaakhirat, kapayuang panji kasarugo. Ikolah nan patuik ditiru ditaladani, kok lai tapakai nan bak itu, kampuang aman koto salasai, indak ado cacek calonyo hiduik didalam Ridha Allah.
4.     Kalau awak sebagai mamak-rumah
Tahu diuntuek kadiambiek, tahu dibake kadihuni, ingek dicondong ka mainimpo, jago patieng kamanganai. Siang malam patang jo pagi, sasaat indak dilupokan, sakijok indak dilengahkan, usaho manjago nak salamat. Kalau siang aka bajalan, jikok malam budi marangkak, rintang maagak maawasi, kilek camin kok tabayang, kiasan kato kok talinteh, kok ado daun bagoyang, kok tampak riak diayie, batando angin lah barambuih, alun rabah lah kaujueng, alun bakilek lah bakalam, bulan saangkap tigo puluah, alun diliek lah bapaham lah cukuik raso dalam tubueh, walau dilayie kurang tampak, dibathin sangat kalihatan. Takuik disilang nan katumbueh, cameh salisieh nan kadatang, capek dicari pangka sabab, aka jo budi manjalani, kok tampak asok nan sagumpa, dicari puntuang talataknyo, dijago sabalun kanai, diubek sabalun sakik. Sakali jaan tungkek mambao rabah, usah paga marusak tanam, ayie nan janieh ditalago, jaan diriak dikaruahkan, banang salasai digumpalan usah dikusuik dimasangkan. Latakkan sumando ditampeknyo, jaan diagak diagiehkan, usah dikutak dikatikkan, inyotu kan kapalo kaluarga, tungganai rumah dikampuang awak. Kalau dusanak lah balaki, hutang dek kito maawasi, kok tibo diuntuang baiek, maanjuang tinggi maambah gadang, kok tibo diuntuang malang, hutang mamapah ka nan elok.
Nyatolah samo dipahami, laki-laki di Minagkabau ko, duo baban nan dipikue, suok kida bahu barisi, kiri kanan tangan mambimbieng, antaro anak jo kamanakan, antaro dusanak jo anak bini. Mamak rumah didalam kaum, tungganai di rumah tango, ciek badan duo takok, samo ditanai kaduonyo. Kaluek paku kacang balimbiang, tampurueng lenggang-lengangkan, dibao urang ka Saruaso. Anak dipangku kamanakan dibimbiang, korong kampueng dipatenggangkan, tenggang jo adat jaan binaso. Anak dipangku jo pancarian, kamanakan dibimbieng jo pusako. Kok alah tapakaikan nan bak itu, salamat korong jo kampueng, basumarak tiang nan panjang, pancarang cayo dari bumi, tabendang sampai kalangik, tuah kasia batonggoknyo. Nan maibo jo marusueh, ditinggakan bari jo balabeh, sabab alemu indak ado, atau di fiil nan tak batue, batimbangan barek kaujueng, dilupokan sanak jo famili, dilengahkan korong jo kampuang, awak nak hiduik jo anak bini sajo. Anak sajo nan kadipangku, kamanakan indak kadibimbiang, namonyo lah salah manuruik adat: Anak dipangku kamanakan digiliang, harato pusako dipagalehkan, lobo tamak dipacaliekkan, hawa nafasu dipaturuikkan, bialah kampuang nak binaso asa lai elok di rumah anak. Kok iyo tajadi nan bak itu, lah tapijak dibanang arang, tasondak digala kapue, tacalo dek adat kito, manyumpah arawah niniek muyang, nan lah maatok maatuekan, nan mancancang nan malambeh, manaruko sawah jo ladang, nan lah mawari manurunkan. Dek kito nan datang kamudian, manarimo barang nan ado, bak maracak kudo pandai, susah payah kito tak sato, tulang pacah kito tak tahu. Kok ado karajo dalam kampuang, tahadk kaum jo famili, payah kaki dilangkahkan, barek lidah marundiengkan, takuik dijarieh tak kabulie, cadiek buruak dipagunokan, kok bajalan nak baaleh tapak, bakato nak baaleh lidah, mamintak upah kadunsanak. Jarieh iyo manantang bulie, pokok iyo manantang labo, tapi samantang pun bak itu, dalam samo ado babeso, indak data sajo kasadonyo, sarupo sawah tak bapamatang, bak ladang indak bamintalak, kadunsanak indak bak itu, hutang dek kito manjalankan, badan tatonggok dikapalo. Latakkan suatu ditampeknyo, jago pusako baiek-baiek jaan dirusak disumbiengkan, pagang amanah arek-arek jaan dilengah dilupokan, adat lah nyato manantukan, jatueh buah kaureknyo, salodang jatueh malayang, pusako jatueh ka kamanakan, pancarian hak dek anak kito. Jaan diubah dilangkahi, buek nan lah dikalikan dalam, satie nan lah digantuang tinggi, kanai dek sumpah Kalamullah, dimakan dek biso kewi, sangsaro badan dibueknyo. Salangkah jaan baranjak, sakisa jaan bapaliang, tagak luruih dibari adat. Buruek baiek karano awak, kok lai pandai malakukan, buhue arek ganggaman tagueh, hubungan baiek sapanjang maso, kasieh bajalin timba baliek antaro anak jo kamanakan, salsai dunie ditinggakan, salamat awak ka akhirat, puji sanjuang ka awak juo, malah dek pandai mambaokan, kajadi tuah pandapatan, ka jadi contoh ka nan baiek, tiru tuladan dalam adat, sakato urang maelokkan. Sabaliek pado itu, kok tak pandai manjalankan, ditinggakan naraco kapidoman, dilengahkan amanh jo pitunjuak, umue habi janjian tibo, mati nan wajib kito tampueh, putuih tali taurak buhue, silang tumbueh sangketo datang, bak maninggakan banag kusuik, awak diupek disasali, binaso dunie ditinggakan, sansaro awak dalam kubue. Nan jaan tasuo nan bak itu, adatlah sudah manantukan, elok nan patuik kito pakai, buruek nan wajib kito buang, jalan nan ampek jaan lupokan.

JALAN MANDATA
Nan dimukasuik jalan mandata, adolah caro atau adat basamo gadang, awak nan duduek sahamparan, atau nan tagak sagandiengan, duduek nan samo randah, tagak nan samo tinggi, tibo di umue nan sabayo, kok nan tuo samo nan tuo, kok mudo samo nan mudo, gadang samo nan gadang, ketek samo nan ketek, tingi samo nan tinggi, kok nan randah samo nan randah, baiek ditingkek jo bartabat atau dimulie tinggi pangkek.
Adat manyurueh mamakaikan, kok bakato basimisa, jikok barundieng bajikalau, sifatnyo maingekkan, bapantang sifat manggurui, landasannyo mulie-mamuliekan sarato hormat-menghormati, haragio kawan kok iyo awak nak diharagoi pulo, pandai bagaue samo gadang, latakkan diri ditampeknyo, jaan nak tinggi dari kawan, lah nyato awak samo gadang, samo duduek di nan data, samo tagak di nan hampa, Kok taluncue elo maelo, takalok jago manjagokan, kok lupo ingek maingekkan. Dalam baiyo jo batido, mancari bulek sagolek, kok ado pandapek dari awak, biang jaan sampai manabuek, gantieng jaan sampai mamutuih, cando diawak nan palieng santieng, pandapek kawan dirandahkan, salah dek adat samo gadang, tasinggueng kawan dibueknyo, nan dicari tak kunjuang dapek, awak rintang basitangka, basitagang urek lihie, manguekkan tuah surang-surang. Nak jaan tasuo nan bak itu, tenggang raso jo pariso, pandai-pandai malalukan, basikok, bajikalau, kok baitu baanyo kawan, iko pandapek dari ambo, elok samo kito pakai, kok tidak samo kito buang, jampang kok iyo, palieng bana nan diawak, bana iyo maulak sudi, bana badiri sandirinyo, kawan sakato manguekkan, nan diawak dilalukan, anan kawan raso indak ditinggakan, bak mambantai di halaman, sato pulo kawan sakaki, awak manang kawan tak kalah, awak mandapek kawan tak kahilangan, samo manyanang dalam hati, nan dicari mudah didapek, jo kawan awak sasuai, karajo hati kasadonyo. Tibo di bana kadisabuik, namueh manuruik namueh dituruik, jaan bak jawi gadang lasuih, didahulukan kok manyipak, dikudiankan raso kamananduak, sulik urang malatakkan, kamari bedo kasadonyo.
Itulah sifat kabancian, awak nak tinggi juo dari kawan, urang dipandang randah sajo, cadiek awak pandaipun awak, sagalo diawak kasadonyo, diri dianjueng-anjueng surang, bak duduek dalam katidieng, awak pulo nan maangkek, dima kamungkin nan bak kian, jaan mulie kadiharok, usahkan tuah nan kadapek, antah kok cacek nan katibo, malukan diri nan bak itu, bagunjieng urang dibalakang, galak urang di nan kalam, jatueh martabat dibueknyo.
Kok iyo ado kalabihan dari awak, baiek alemu kapandaian atau dek tuah pandapatan, bia nak urang mangatokan, sabab baa dek baitu, kito kan samo mamahami, asa lai iyo pusakonyo, urang katahu kasadonyo, nan bak cando tajam basi, bukan karano dek balampe, tapi dek tuah malelonyo, bak santano ameh urai, indak karano dek basapueh, namun lah kunieng pusakonyo. Jauehkan sifat manaka-naka, bak buah tangisan baruak, kok sirah rancak sirahnyo, tapi sirah tak paguno, kuliknyo sajo bak kaiyo, barisi samiang tidak.
Jaan ujud pado diri, heran kadiri awak surang, sifat ujud pangka sombong, lupo diri hilang timbangan, Tuhan banci malieknyo.
Nak jaan tasuo nan bak itu, pahami jalan nan ampek, jalan mandata basamo gadang, kok lai pandai malakukan, kawan rami dunsanak banyak, duduek surang basampik-sampik, duduek basamo balapang-lapang, kok sulik mudah batinggang, kok lincie mudah bagantueng, apo dicinto namueh dapek, apo diagak namueh sampai, hati lapang pikiran tanang, kampueng aman koto salasai, rukun damai di nagari, silang sangketo indak ado, hiduik didalam ridho Allah.- Semoga !!!

Tidak ada komentar:

Posting Komentar